काठमाडौं । प्रतिभाशाली भारतीय अभिनेता तथा निर्देशक गुरु दत्तको जन्म शतवार्षिकी यस साता मनाइँदैछ। सन् १९२५ को जुलाई ९ मा भारतको कर्नाटक राज्यमा जन्मिएका दत्तले मात्र ३९ वर्षको उमेरमै सन् १९६४ मा ज्यान गुमाए। यद्यपि छोटो जीवनयात्रा हुँदाहुँदै उनले भारतीय सिनेमा क्षेत्रमा गहिरो प्रभाव छोडे, जुन दशकौंसम्म प्रेरणाको स्रोत बनिरह्यो।

गुरु दत्तको चलचित्रहरू विशेषगरी ‘प्यासा’ र ‘कागज के फूल’ लाई आज पनि फिल्म स्कूलहरूमा कालजयी मानिन्छ। ती चलचित्रमा उनले प्रयोग गरेको गहिरो आत्मपरक र आत्मनिरीक्षणात्मक शैली स्वतन्त्रतापछि भारतका लागि नौलो थियो। उनका जटिल पात्रहरू प्रायः उनको जीवनका व्यक्तिगत संघर्षहरूको प्रतिबिम्बजस्ता देखिन्थे, जसले दर्शकलाई संवेदनात्मक गहिराइमा पुर्‍याइदिन्थ्यो।

बिज्ञापन

गुरु दत्तको बाल्यकाल आर्थिक अभाव र अशान्त पारिवारिक परिवेशमा बित्यो। परिवार कामको सिलसिलामा बङ्गाल सरेपछि त्यहाँको संस्कृतिले उनलाई गहिरो सांस्कृतिक प्रभाव दियो, जुन उनको सिनेमाटिक दृष्टिकोण निर्माणमा उपयोगी बन्यो। सन् १९४० को दशकमा उनले बम्बईको फिल्म उद्योगमा प्रवेश गरे, जहाँ कोरियोग्राफरको रूपमा करिअर सुरु गरेका उनले आफ्नो थर ‘पादुकोण’ त्यागेका थिए।

आरम्भमा टेलिफोन अपरेटरको रूपमा पनि काम गरेका दत्त त्यसबेला स्वतन्त्र भारतको सामाजिक–राजनीतिक उथलपुथलबीच चलचित्र क्षेत्रमा आफ्नो पहिचान बनाउने संघर्षमा थिए। त्यही समय उनले ‘कश्मकश’ लेखे, जसमा कलात्मक मोहभङ्ग र सामाजिक निराशा चित्रण गरिएको छ। सोही कथाले प्रेरित गरेको चलचित्र ‘प्यासा’ पछि उनको सबैभन्दा प्रतिष्ठित कृति बन्न पुग्यो।

देव आनन्दसँगको मित्रताको आधारमा उनले सन् १९५१ मा पहिलो पटक ‘बाजी’ चलचित्र निर्देशन गर्ने मौका पाए, जसले उनलाई निर्देशकको रूपमा स्थापित गरायो। त्यही समय उनी गायिका गीता रोयसँग प्रेममा परे। प्रारम्भिक प्रेमका वर्षहरू दत्तका लागि खुसीको समय रह्यो।

दत्तले आफ्नै फिल्म कम्पनी खोलेपछि उनले ‘आर–पार’ र ‘मिस्टर एन्ड मिसेस ५५’ जस्ता सफल रोमान्टिक कमेडी निर्माण गरे, जसमा उनी स्वयम् अभिनय पनि गर्थे। तर कलात्मक सन्तुष्टिको खोजीमा उनले ‘प्यासा’ बनाए, जसले भौतिकवादी समाजमा एक कलाकारको संघर्षलाई उजागर गर्‍यो। यो फिल्म टाइम म्यागजिनको २०औं शताब्दीका उत्कृष्ट १०० फिल्ममध्ये एक मात्र हिन्दी फिल्मका रूपमा सूचीकृत भयो।

गुरु दत्तको दिवंगत बहिनी ललिता लाजमीका अनुसार ‘प्यासा’ दत्तको सपना थियो। उनी पटकथा, संवाद, क्यामेरा र प्रविधिमा निरन्तर परिष्करण गरिरहन्थे। उनले बारम्बार दृश्यहरू दोहोर्‍याएर खिच्थे। चर्चित क्लाइमेक्स दृश्य खिच्न मात्रै उनले १०४ पटक टेक लिएका थिए। काम बिग्रिएको अनुभव हुँदा उनी आक्रोशित हुने र चिच्याउने गर्दथे।

त्यो समयसम्म उनी निद्राबाट वञ्चित भइरहेका थिए। लाजमीका अनुसार उनी रातमा मदिरामा निद्राको चक्की मिसाएर पिउन थालेका थिए। ‘प्यासा’ बनाउन उनले आफ्नो निद्रा, सपना र सम्झनालाई नै तिलाञ्जलि दिएको लाजमी बताउँछिन्।

सन् १९५६ मा ‘प्यासा’ पूरा हुँदै गर्दा, ३१ वर्षको उमेरमा दत्तले आत्महत्याको प्रयास गरे। लाजमीका अनुसार उनी निराश र अशान्त थिए। उनलाई सान्त्वना दिन परिवार पुगे पनि, उनी मौन बसे। अस्पताल फर्किएपछि पनि उनलाई आवश्यक मानसिक र व्यावसायिक सहयोग नदिइएको लाजमीको भनाइ छ।

गुरु दत्तको जीवन भित्र–भित्रै चलिरहेको पीडा, कलात्मक अडान र भावनात्मक अस्थिरताको मिश्रण थियो। उनको सिनेमा आज पनि दर्शकको मनमा गहिरो असर पार्दछ, तर पर्दामा देखिएको सौन्दर्यको पछाडि रहेको तीव्र व्यक्तिगत संघर्ष भने अझै धेरैका लागि अपरिचित छ।

×

❮

❯